جشن مهرگان: میراثی جاودان از پاییز ایرانی

در دل فصل پاییز، هنگامی که برگ‌ها به رنگ‌های گرم نارنجی و سرخ درمی‌آیند و باد خنک، بوی خاک نم‌دار را با خود می‌آورد، ایرانیان باستان یکی از باشکوه‌ترین جشن‌های خود را برپا می‌کردند: مهرگان. این جشن کهن، نه تنها نمادی از برداشت محصول و فراوانی است، بلکه یادآوری دوستی، پیمان و پیروزی نور بر تاریکی به شمار می‌رود. مهرگان، دومین جشن بزرگ ایرانیان پس از نوروز، ریشه در اعماق تاریخ ایران دارد و امروز هم، با وجود گذر هزاران سال، در قلب فرهنگ ما می‌تپد. 0 در این نوشتار، به بررسی جامع جنبه‌های تاریخی، مذهبی، فرهنگی و آئینی مهرگان می‌پردازیم تا این میراث ارزشمند را برای نسل‌های آینده زنده نگه داریم. اگر به دنبال داستانی هستید که پاییز را با شکوهی اساطیری پیوند بزند، مهرگان دقیقاً همان است.

ریشه‌های تاریخی: از فریدون تا ساسانیان

تاریخ مهرگان به هزاره دوم پیش از میلاد بازمی‌گردد و بیش از چهار هزار سال قدمت دارد. 6 این جشن، که در اوستا و متون باستانی به عنوان “بغ یادی” (یاد خدا و سپاسگزاری از نعمت‌ها) شناخته می‌شد، با آغاز فصل پاییز و اعتدال خزان همخوانی دارد. 19 در تقویم ایرانیان پیش از هخامنشیان، سال به دو نیمه تابستان و زمستان تقسیم می‌شد و مهرگان، نقطه آغاز نیمه دوم سال (زمستان) بود. 0 فردوسی بزرگ در شاهنامه، مهرگان را با پیروزی فریدون بر ضحاک مار دوسر پیوند می‌زند؛ روزی که فریدون بر تخت شاهی نشست و جهان را از ستم رهایی بخشید. 21 این روایت اساطیری، مهرگان را به نمادی از عدالت و رهایی تبدیل کرده است.

در دوران هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ ق.م)، مهرگان به عنوان “میتراکانا” (جشن میترا) برگزار می‌شد و ارمنیان هر سال ۲۰ هزار اسب به شاه هدیه می‌دادند. 21 با ورود به عصر ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ م)، این جشن به اوج شکوه رسید و دومین رویداد مهم پس از نوروز به شمار می‌رفت. شاهان ساسانی، مانند خسرو انوشیروان، در این روز تاج‌گذاری می‌کردند و هدیه‌های سلطنتی توزیع می‌نمودند. 20 ابوریحان بیرونی در قرن یازدهم میلادی، در کتاب “آثار الباقیه”، مهرگان را با برداشت محصول، جمع‌آوری مالیات و تبادل هدایا توصیف می‌کند و آن را نشانه‌ای از رستاخیز و پایان جهان می‌داند، زیرا در این فصل، همه چیز به کمال می‌رسد. 21

پس از حمله اعراب و مغول، مهرگان کم‌رنگ شد، اما در میان زرتشتیان یزد و کرمان، به صورت محدود ادامه یافت. 3 در دوران اسلامی، آن را به “مهریجان کوچک” و “مهریجان بزرگ” تقسیم کردند و حتی در اندلس و قاهره جشن می‌گرفتند. 20 امروزه، مهرگان در ۱۰ مهر (۲ اکتبر) یا ۱۶ مهر (۸ اکتبر) برگزار می‌شود و در سال ۲۰۲۴، توسط یونسکو به عنوان میراث ناملموس بشری برای ایران و تاجیکستان ثبت شد. 13 این ثبت، مهرگان را به عنوان پلی بین گذشته و آینده تثبیت کرده است.

جنبه‌های مذهبی: گرامیداشت ایزد مهر

مهرگان، پیش از هر چیز، جشنی زرتشتی است که به ایزد مهر (میترا) اختصاص دارد. 10 در اوستا، مهر به معنای “فروغ”، “روشنایی”، “دوستی” و “پیمان” است و ضد دروغ و پیمان‌شکنی به شمار می‌رود. 19 میترا، یکی از یزاتاهای اهورامزدا، آفریننده گله‌های گاو، نگهبان پیمان‌ها و حامی عدالت است. در مهریشت (کهن‌ترین یشت اوستا)، زرتشتیان از او می‌ستایند و باور دارند که مهر هر روز با هزاران نیروی نامرئی، از کوه‌ها طلوع می‌کند تا جهان را روشن سازد. 20

این جشن، فلسفه سپاسگزاری از خداوند برای نعمت‌های پاییزی و استوارسازی دوستی‌ها را دارد. 5 در اساطیر، مهرگان با پیروزی مهر بر اهریمن (تاریکی و دروغ) مرتبط است و نماد تعادل شب و روز در اعتدال پاییزی است. 17 زرتشتیان در این روز، مهریشت را می‌خوانند و آتش مقدس را با اسپند، زعفران و گیاه هوم روشن نگه می‌دارند. 19 در گذشته، قربانی گوسفند یا مرغ برای ایزد مهر انجام می‌شد، رمزی از خورشید و نور، که تا قرن نوزدهم در میان پارسیان هند ادامه داشت. 20 این جنبه مذهبی، مهرگان را به جشنی معنوی تبدیل کرده که بر ارزش‌های اخلاقی مانند وفاداری و محبت تأکید دارد.

آداب و رسوم: رقص پاییز بر سفره مهر

آداب مهرگان، آمیزه‌ای از زیبایی و سنت است که هنوز هم دل‌ها را به لرزه درمی‌آورد. جشن معمولاً شش روز طول می‌کشد (از ۱۶ تا ۲۱ مهر) و با جامه‌های ارغوانی (رنگ مهر) آغاز می‌شود. 1 شرکت‌کنندگان، کارت‌های تبریک معطر هدیه می‌دهند و در پایان، دستان یکدیگر را برای تجدید پیمان می‌فشارند. 19

سفره مهرگان، قلب تپنده جشن است: پارچه‌ای ارغوانی با گل‌های همیشه‌بهار، شاخه‌های گز یا مورد، و میوه‌های سرخ پاییزی مانند انار (نماد فراوانی)، انگور ارغوانی، سیب قرمز، به، ترنج، انجیر، خرمالو و زالزالک. 8 بوداده‌هایی چون تخمه، نخودچی، نان هفت‌غله (از گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن)، شربت هوم (عصاره گیاه مقدس با شیر یا آب)، شمع، شکر و گلاب سفره را زینت می‌بخشد. 19 در گذشته، شاهان جامه‌های تابستانی توزیع می‌کردند و هدایا از سکه طلا تا سیب ساده، بر اساس توان هر فرد، رد و بدل می‌شد. 21

موسیقی و رقص گروهی (ارغشت) با نواختن سرودهای مهریشت، فضا را شاداب می‌کند. 19 در برخی مناطق، مانند خراسان جنوبی، آن را “سر میزو” (جشن برج میزان) می‌نامند و با شستن فرش در مشاهد اردهال (نزدیک کاشان) گرامی می‌دارند. 20 این رسوم، نه تنها جشن، بلکه نمادی از همبستگی اجتماعی است.

جنبه‌های فرهنگی: از شاهنامه تا دیاسپورا

مهرگان، فراتر از مذهب، بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی ایران است. در ادبیات پارسی، شاعرانی چون رودکی، عنصری، منوچهری و اسدی توسی به آن پرداخته‌اند و آن را با نوروز جفت کرده‌اند: “نوروز یاقوت سرخ، مهرگان زمرد سبز”. 20 فردوسی در شاهنامه، آن را روز تاج‌گذاری فریدون توصیف می‌کند و سعد سلمان از شادی‌هایش می‌سراید. 19 این جشن، بر ارزش‌هایی چون دوستی و عدالت تأکید دارد و در میتراییسم رومی نیز نفوذ یافت، جایی که میترا به عنوان خدای سربازان ستایش می‌شد. 11

در جامعه، مهرگان فرصتی برای گردهمایی است: از تبادل هدایا تا حمایت از نیازمندان. 21 امروز، در ایران (تهران، یزد، کردستان)، افغانستان، تاجیکستان و دیاسپورای ایرانی در آمریکا و کانادا، با کنسرت‌ها و نمایشگاه‌ها احیا شده است. 21 ثبت یونسکو، آن را به ابزاری برای گردشگری فرهنگی تبدیل کرده و جوامع را به حفظ سنت‌ها ترغیب می‌کند. 13

نتیجه‌گیری: پاییزی برای تجدید عهد

مهرگان، بیش از یک جشن فصلی، دعوتی است به تأمل در دوستی‌ها و نعمت‌های زندگی. از ریشه‌های زرتشتی تا بازتاب در ادبیات و احیای مدرن، این میراث نشان می‌دهد که فرهنگ ایرانی چقدر resilient است. 12 در دنیایی پرتلاطم، مهرگان ما را به یاد می‌آورد: با پیمان‌های استوار و دل‌های مهربان، می‌توان تاریکی را شکست. بیایید این پاییز، سفره‌ای بچینیم و عهدی تازه ببندیم – برای خودمان، برای ایران.

این متن بر اساس منابع تاریخی معتبر نگاشته شده و مناسب انتشار در وبلاگ‌های فرهنگی است.